Gần đây trên các
trang mạng, nhiều bài báo, nhiều chế phẩm thuốc từ xáo tam phân được giới thiệu rầm rộ để chữa 5 dòng
tế bào ung thư: ung thư gan Hep- G2, ung thư đại tràng, ung thư vú, ung
thư buồng trứng, ung thư cổ tử cung, khiến cho cây thuốc này bị đào xới
đến cạn kiệt, trong các khu rừng ở Ninh Vân, Ninh Thuận, nay lại tràn
sang tìm kiếm ở Đại Lãnh, Vũng Rô. Và giá cả của xáo tam phân cứ được người ta tăng lên vùn vụt, từ
chỗ vài ba trăm nghìn 1kg, nay đã tới vài triệu đồng, mà đa phần lại là
“ xáo tam phân giả”.
Để tránh được
những sai lầm không đáng có khi sử dụng xáo tam phân,
xin có đôi lời phân giải.
Cây xáo tam phân còn
gọi là thuốc mọi, thần xạ (Paramignya trimera), họ cam (Rutaceae), cây
mọc phổ biến ở rừng núi một số tỉnh phía Nam như Khánh Hòa, Phú Yên, Ninh
Thuận... Là cây gỗ nhỏ, thân màu nâu, có gai, lá đơn mọc cách, chính vì thế
mà nó còn có tên Đơn diệp đằng thích. Đơn diệp là lá đơn, đằng là
dây, thích là gai. Vì trên thân và cành của cây này có nhiều gai,
kiểu thân của các cây họ cam. Thân cây có thể chất cứng, có đường kính
từ 3-8cm, có thể vươn dài tới 5m, vỏ cây có màu vàng nhạt, trên thân
khi cắt lát vẫn để sót lại các vết sẹo của những cái gai. Lá đơn,
mép cong xuống phía dưới, hình thuôn hẹp, phiến lá dày, phía trên xanh
đậm, phía dưới nhạt. Rễ cứng màu vàng đậm. Rễ có vị đắng nhẹ, hơi
chát, hơi ngọt, ngửi có mùi thơm của tinh dầu. Đặc điểm này cũng
gần giống với các vị và mùi của các cây họ cam. Điều này giúp
người ta có thể phân biệt được với các loại xáo tam phân giả: thân và rễ không có màu vàng
mà hơi xám, khi nhấm thì có vị đắng, không ngọt, không thơm. Tuy nhiên
đây cũng chỉ là cách phân biệt mang tính chất cảm tính, tính chất sơ
bộ mà thôi. Còn nếu chính xác, người ta phải tiến hành soi bột của
vị thuốc này để tìm ra các đặc điểm chính; đồng thời có thể tiến
hành một vài phản ứng hóa học đặc hiệu; nếu không, cũng sẽ bị
đánh lừa bởi các rễ và thân của một số cây cùng họ cam.
Do tiến bộ của khoa
học kỹ thuật, ngày nay trên thế giới cũng như ở nước ta, việc nghiên
cứu thực nghiệm ức chế sự phát triển của các dòng tế bào ung thư:
gan, phổi, vú, tử cung, buồng trứng... không phải chỉ có riêng xáo tam phân ở Khánh Hòa mà còn có rất
nhiều các cây, các con khác nữa như loài hải sâm ở vùng biển nước ta
cũng thể hiện hoạt tính kháng 3 dòng ung thư, song hải sâm chỉ được
sử dụng như một vị thuốc bổ thận tráng dương. Dịch chiết của cây
trám hồng có tác dụng gây độc trên 5 dòng tế bào ung thư, song vị
thuốc này cũng chỉ dùng trị đau xương, đau khớp. Một số cây trong chi
cườm rụng cũng có hoạt tính ức chế 3 dòng ung thư, song cườm rụng
vẫn chỉ là vị thuốc chữa bệnh hậu sản, xương khớp, cảm mạo, ung
nhọt...
Điều này cho ta
thấy rằng từ việc nghiên cứu trên thực nghiệm đến lâm sàng còn phải
trải qua một quá trình rất dài. Thực nghiệm chỉ mang tính gợi mở
những ý tưởng để tham khảo, định hướng cho các nghiên cứu tiếp theo
mà thôi. Để có thể trị được ung thư từ một cây thuốc, các nhà khoa
học phải tiến hành chiết xuất các thành phần hóa học có tác dụng
ức chế một hay nhiều loại tế bào ung thư nào đó. Sau khi đã có đủ
số lượng chất mới có thể tiến hành thử nghiệm trên lâm sàng với
nhiều bước tiếp theo. Song công việc này chỉ mang tính lý thuyết mà
thôi. Thực tế là không thể, vì hàm lượng các chất hóa học này trong
cây rất nhỏ. Cách khác nữa là sau khi chiết tách được các thành
phần có tác dụng kháng ung thư, người ta bắt chước cấu trúc của nó
rồi tiến hành tổng hợp hóa học để có đủ số lượng thuốc thực nghiệm
trên lâm sàng. Cách này cũng rất tốn kém, trước khi nó trở thành
một thuốc có thể chữa ung thư. Một ví dụ nữa, nhân sâm - một vị
thuốc đứng đầu trong các vị thuốc. Trong thành phần hóa học của nó
cũng có các thành phần ức chế tế bào ung thư, song nhân sâm cũng chỉ
được coi như một vị thuốc bổ khí, mang tính chất bồi dưỡng khi cơ
thể yếu mệt và cũng chỉ là vị thuốc có tác dụng “hỗ trợ” khi
điều trị ung thư mà thôi. Giới thiệu một số ví dụ trên để thấy,
việc chữa bệnh ung thư từ cây thuốc đâu có đơn giản như một số người
đang sử dụng, hay đang sản xuất các chế phẩm để chữa 5 loại ung thư
từ cây xáo tam phân ở Khánh Hòa.
Cũng như các vị
thuốc khác, xáo tam phân là một cây thuốc quý, chữa được nhiều chứng
bệnh: viêm gan, xơ gan... đã được nhiều cơ sở nghiên cứu và ứng dụng,
cần được nâng niu và phát triển theo đúng nghĩa của nó. Cũng không
nên quảng cáo theo xu hướng cực đoan để bán thuốc sống (rễ, thân, cành)
xáo tam phân của gia đình mình kiếm được hoặc các chế phẩm từ xáo
tam phân của cơ sở chữa bệnh hay bào chế của mình. Làm như thế là
“lợi bất cập hại” và phản tác dụng, có hại chính cho uy tín của cơ
sở. Đó là chưa kể đến việc, thế giới cho rằng, cơ sở mình “không
hiểu gì về bệnh ung thư cả!”.
Và giờ đây, không ai
khác, chính là người dân, người bệnh phải tự trang bị cho mình những
hiểu biết cơ bản về cách sử dụng và tác dụng của các vị thuốc từ
thảo mộc, trong đó có xáo tam phân.
GS.TS. Phạm Xuân Sinh